 |
| Chính sách cần tạo điều kiện để SMEs và hộ kinh doanh nhỏ lẻ được khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo, đồng thời có lộ trình quản lý minh bạch, công bằng với các nền tảng lớn. |
Thiếu cơ chế hỗ trợ SMEs phát triển
Theo ông Nguyễn Quang Đồng – Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển truyền thông (IPS), thị trường TMĐT Việt Nam đang tăng trưởng rất nhanh, nhưng tính cạnh tranh và sự bền vững vẫn là thách thức lớn.
Dữ liệu từ thị trường B2C cho thấy, doanh thu từ 5 sàn lớn (Shopee, Lazada, Tiki, Sendo, TikTok Shop) đã tăng gần gấp 3 lần từ năm 2021 đến hết năm 2024, phản ánh mức độ tập trung hóa cao. Tuy nhiên, số lượng nhà bán lại giảm mạnh: năm 2024 có hơn 165.000 shop rời sàn so với 2023 (trong khi doanh số và sản lượng đều tăng lần lượt là 37,36% và 50,76%) và chỉ trong 6 tháng đầu 2025 giảm thêm hơn 80.000 shop so với cùng kỳ năm trước, dù doanh số và sản lượng giao dịch vẫn tăng mạnh (41,52% và 25,44%).
Ông Đồng nhận định: “Sự sụt giảm số lượng nhà bán cho thấy quá trình đào thải ngày càng rõ rệt. Thị trường có xu hướng tập trung hóa khi lợi thế đang nghiêng về các nhà bán lớn, chuyên nghiệp, còn SMEs thì yếu thế trong cạnh tranh và bị hạn chế cơ hội đổi mới sáng tạo. Hệ quả của việc tập trung hóa là nền tảng lớn kiểm soát hầu hết giao dịch, từ đó có khả năng quyết định phí, thuật toán hiển thị và điều kiện cạnh tranh”.
Đáng chú ý, trong giai đoạn 2022 - 2024, không có thương hiệu Việt Nam nào lọt vào Top 10 thương hiệu đạt doanh số cao nhất trên các sàn TMĐT. Chỉ đến năm 2025 mới có Vinamilk góp mặt. Các thương hiệu dẫn đầu chủ yếu đến từ Mỹ, Hàn Quốc, Trung Quốc – vốn sở hữu chuỗi cung ứng toàn cầu, lợi thế công nghệ và thương hiệu vượt trội. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về chính sách hỗ trợ phát triển thương hiệu Việt trên sàn TMĐT.
Cần chính sách cân bằng lợi ích
Chính phủ đặt mục tiêu đến năm 2025 có hơn 50% SMEs sử dụng nền tảng số, và đến 2030 đạt 70%. Đây là nền tảng quan trọng để hiện thực hóa Nghị quyết 57 về chuyển đổi số và phát triển kinh tế số.
Để thực hiện được mục tiêu này, theo đại diện IPS, Luật TMĐT sửa đổi cần giải quyết 2 vấn đề: Chuyển từ hệ sinh thái khép kín sang mở, tránh việc sàn chi phối toàn bộ giao dịch; Chuẩn hóa thị trường theo lộ trình, thay vì quy định quá chặt ngay từ đầu, đặc biệt với nghĩa vụ áp dụng cho nền tảng TMĐT trung gian và mạng xã hội.
Ông Đồng cho rằng: “Trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt, SMEs và hộ kinh doanh nhỏ lẻ phải tìm đến kênh bán hàng qua mạng xã hội. Đây có thể coi là vườn ươm ý tưởng, kỹ năng, thị trường. Khi doanh nghiệp đạt quy mô nhất định thì Nhà nước mới áp dụng các chuẩn mực quản lý”.
Thực tế, SMEs rất khó chen chân vào hệ sinh thái hỗ trợ TMĐT. Vấn đề chính nằm ở chỗ quyền lựa chọn dịch vụ hỗ trợ nhà cung cấp dịch vụ của người bán/người mua. Đây là một trong những điểm nóng được quan tâm thảo luận sôi nổi tại Hội thảo lấy ý kiến doanh nghiệp về Dự thảo Luật do Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) tổ chức ngày 5/9 tại Hà Nội.
Ông Hoàng Ninh – Phó Cục trưởng Cục TMĐT (Bộ Công thương) cho biết, Dự thảo đang hướng tới bảo vệ quyền lựa chọn, ngăn chặn nền tảng lạm dụng vị trí thống lĩnh để áp đặt độc quyền dịch vụ phụ trợ.
Ông Trần Ngọc Toản – Trưởng bộ phận pháp lý Viettel Post – nhấn mạnh: bản chất nền tảng TMĐT trung gian chỉ là môi trường kết nối giữa người mua và người bán. Các nội dung thỏa thuận liên quan đến việc mua bán, bao gồm cả việc đóng gói, giao hàng, thanh toán thuộc quyền quyết định của người mua và người bán. Tuy nhiên, hiện nay các nền tảng TMĐT trung gian đang không cho phép người dùng thỏa thuận, chủ động lựa chọn, kể cả khi người bán mong muốn tự vận chuyển cho người mua. Đối với nền tảng TMĐT trung gian lớn có sức ảnh hưởng đáng kể trên thị trường, người dùng phải chấp nhận sử dụng dịch vụ hỗ trợ do nền tảng chỉ định mà không có lựa chọn thay thế.
“Hành vi chi phối của sàn TMĐT lớn làm hạn chế cạnh tranh và tăng chi phí cho SMEs”, ông Toản nhấn mạnh.
Trong khi đó, theo ông Toản, nhiều quốc gia lớn trên thế giới như Hoa Kỳ, Liên minh châu Âu, Trung Quốc đã có những quy định nghiêm ngặt với hành vi hạn chế quyền lựa chọn đơn vị cung ứng dịch vụ của các nền tảng TMĐT chi phối, dẫn đầu thị trường. Các sàn TMĐT lớn như Alibaba, Amazon đều đảm bảo quyền lựa chọn của người tiêu dùng…
“Từ kinh nghiệm đó, để đảm bảo tối đa quyền lựa chọn của người bán và người mua, Dự thảo Luật cần quy định: chủ quản nền tảng TMĐT trung gian là nền tảng số lớn cần có trách nhiệm “không được cản trở, hạn chế người dùng thực hiện quyền lựa chọn tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán và dịch vụ logistics hỗ trợ TMĐT”. Quy định như vậy để tránh tình trạng các nền tảng TMĐT lách luật, chỉ cho phép người mua/người bán lựa chọn 1-2 đơn vị cung cấp dịch vụ thanh toán hoặc dịch vụ logistics”, ông Toản khuyến nghị.
Tuy nhiên, từ phía doanh nghiệp sàn, ông Phan Mạnh Hà – Giám đốc Đối ngoại Shopee – lại cho rằng: “Sàn TMĐT cũng chịu áp lực trách nhiệm. Người tiêu dùng mua hàng giá trị lớn tin tưởng vào sự bảo đảm của sàn. Do đó, sàn phải kiểm soát chuỗi dịch vụ để đảm bảo chất lượng và xử lý tranh chấp”.
Các chuyên gia cho rằng, sửa đổi Luật TMĐT phải nuôi dưỡng toàn bộ hệ sinh thái: từ người tiêu dùng, doanh nghiệp bán hàng, sàn TMĐT, đến các đơn vị logistics, thanh toán.
TS. Nguyễn Minh Thảo phân tích: “Nếu không cho phép sàn áp đặt dịch vụ, thì cũng cần quy định rõ trách nhiệm các bên, tránh tình trạng thiếu ràng buộc. Đồng thời, phải có lộ trình quản lý nghĩa vụ thuế, bảo vệ người tiêu dùng, thay vì tạo áp lực ngay từ khi SMEs còn non trẻ. Chẳng hạn quy định doanh nghiệp đạt đến quy mô, doanh thu bao nhiêu sẽ phải thực hiện nghĩa vụ thuế và chịu sự quản lý, tránh làm tăng gánh nặng tuân thủ, dẫn đến khó khuyến khích doanh nghiệp chuyển đổi số…”.
Theo ông Đậu Anh Tuấn – Phó Tổng thư ký kiêm Trưởng ban Pháp chế VCCI, Ban soạn thảo cần tìm giải pháp phù hợp thông lệ quốc tế, hài hòa lợi ích các bên, có lộ trình thực hiện để đảm bảo mục tiêu kép: bảo vệ lợi ích công và khuyến khích doanh nghiệp phát triển.
“Sửa đổi Luật TMĐT lần này không chỉ là điều chỉnh pháp lý đơn thuần, mà là cơ hội để Việt Nam xây dựng nền tảng bền vững cho kinh tế số. Chính sách cần tạo điều kiện để SMEs và hộ kinh doanh nhỏ lẻ được khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo, đồng thời có lộ trình quản lý minh bạch, công bằng với các nền tảng lớn. Chỉ khi cân bằng được lợi ích giữa các chủ thể – từ nhà bán nhỏ đến tập đoàn lớn, từ người tiêu dùng đến sàn TMĐT – thị trường mới có thể phát triển công bằng, minh bạch và góp phần xây dựng một nền kinh tế số bao trùm”, ông Đậu Anh Tuấn nói.
