 |
Áp lực tăng trưởng điện chưa từng có
Theo các chuyên gia, để đạt mục tiêu tăng trưởng kinh tế hai con số từ năm 2026, tăng trưởng điện năng phải đi trước một bước. Ông Hoàng Quang Phòng - Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) ví năng lượng là “hạ tầng của hạ tầng”, bởi không chỉ mở đường cho phát triển mà còn duy trì vận hành toàn bộ nền kinh tế.
Thực tế trong giai đoạn vừa qua cho thấy, ngành năng lượng Việt Nam duy trì tốc độ tăng trưởng cao, sản lượng bình quân tăng khoảng 10% mỗi năm. Thị trường năng lượng từng bước được hình thành, giá điện và giá than đã được điều chỉnh theo cơ chế thị trường. Tuy nhiên, trước yêu cầu tăng trưởng mới, những kết quả này đang bộc lộ nhiều giới hạn.
Theo ông Hoàng Quang Phòng - Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), ngành năng lượng Việt Nam vẫn còn những hạn chế như: mất cân đối giữa cung và cầu, giữa các phân ngành năng lượng, giữa nhu cầu đầu tư và khả năng huy động nguồn vốn đầu tư, phân bổ hệ thống năng lượng theo vùng, lãnh thổ chưa hợp lý; mức đầu tư cho năng lượng vẫn chưa theo kịp tốc độ phát triển kinh tế - xã hội. Giá năng lượng chưa phản ánh chính xác các yếu tố chi phí đầu vào của sản xuất, truyền tải và phân phối sản phẩm năng lượng. Việc điều chỉnh giá còn chậm, thiếu tính dự báo, làm giảm động lực đầu tư và đổi mới công nghệ, chưa theo kịp yêu cầu của một thị trường mở, cạnh tranh. Điều này làm giảm động lực đầu tư, đổi mới công nghệ và hạn chế sự tham gia của khu vực tư nhân.
Về thể chế, dù đã có nhiều văn bản pháp luật liên quan đến lĩnh vực năng lượng, song thực tiễn cho thấy, hệ thống pháp luật hiện hành vẫn tồn tại nhiều điểm chồng chéo, thiếu thống nhất giữa các luật như Luật Điện lực, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ môi trường… Điều này dẫn tới khoảng trống pháp lý hoặc thủ tục phức tạp, tạo ra rào cản lớn, kéo dài thời gian triển khai dự án và gia tăng chi phí tuân thủ và rủi ro cho doanh nghiệp.
Đáng chú ý, một trong những hạn chế lớn nhất hiện nay được nhiều chuyên gia chỉ ra là Việt Nam vẫn chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cơ chế hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) giữa nhà sản xuất và khách hàng sử dụng điện lớn, hay thị trường tín chỉ carbon - những cấu phần quan trọng để thúc đẩy cạnh tranh, minh bạch và đáp ứng yêu cầu chuyển dịch năng lượng bền vững trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Trong khi đó, theo kinh nghiệm từ nhiều quốc gia, thị trường năng lượng chỉ có thể vận hành hiệu quả khi được đặt trên nền tảng pháp lý ổn định, nhất quán và có khả năng dự báo dài hạn.
TS. Nguyễn Quốc Thập - Chủ tịch Hội Dầu khí Việt Nam chỉ ra 4 điểm nghẽn lớn đang cản trở thị trường năng lượng cạnh tranh, gồm: chính sách còn độ trễ, thiếu ổn định và chưa đủ bao trùm; cơ chế giá năng lượng chưa phản ánh đúng bản chất thị trường; hạ tầng năng lượng thiếu tính liên thông theo chuỗi, tích hợp dầu khí - khí - điện - LNG - điện gió ngoài khơi - hydrogen và nhiên liệu mới - CCS/CCUS…
Theo ông Thập, nếu những nút thắt này không được tháo gỡ kịp thời, việc hình thành thị trường năng lượng cạnh tranh sẽ tiếp tục bị trì hoãn, trong khi áp lực tăng trưởng ngày càng lớn.
Ông Nguyễn Quang Huân - Chủ tịch HĐQT Công ty CP Halcom Việt Nam cho rằng, mục tiêu phát triển kinh tế ở mức từ 10% trở lên trong giai đoạn 2026 - 2030 đồng nghĩa với việc nhu cầu điện phải tăng trưởng mỗi năm từ 12 - 13% trở lên. Nếu tính thêm yếu tố kinh tế số và trí tuệ nhân tạo (AI), lĩnh vực đòi hỏi tiêu tốn nhiều điện năng hơn thì mức tăng trưởng ngành điện hàng năm cần thiết phải đạt ít nhất 15% trở lên. Điều này đặt ra áp lực rất lớn lên hệ thống điện về cả nguồn phát, truyền tải và phân phối. Trong khi đó, cơ chế điều tiết thị trường còn thiếu độc lập, dữ liệu thị trường chưa được công bố đầy đủ như giá giao dịch, phụ tải, phương thức vận hành hệ thống… làm suy giảm niềm tin của nhà đầu tư và hạn chế khả năng dự báo dài hạn.
“Nếu không cải cách kịp thời, chúng ta sẽ gặp khó khăn trong việc thu hút nguồn lực xã hội, đặc biệt là đầu tư tư nhân và đầu tư nước ngoài vào hạ tầng năng lượng, trong khi nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội ngày càng lớn”, ông Huân nhấn mạnh.
Cải cách thể chế - chìa khóa thu hút đầu tư
Để đáp ứng yêu cầu tăng trưởng cao và đảm bảo an ninh năng lượng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, nhiều ý kiến cho rằng, tái cơ cấu ngành năng lượng và hoàn thiện thị trường năng lượng cạnh tranh là yêu cầu tất yếu. Trong đó, cần phát huy vai trò chủ lực của doanh nghiệp nhà nước trong các lĩnh vực then chốt, đồng thời tách bạch rõ ràng nhiệm vụ sản xuất - kinh doanh với nhiệm vụ chính trị, công ích. Bên cạnh đó, tạo không gian rõ ràng để khu vực kinh tế tư nhân tham gia mạnh mẽ hơn vào đầu tư, vận hành và cung ứng dịch vụ năng lượng.
Ông Hoàng Quang Phòng khuyến nghị, Bộ Công Thương sớm trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Điều chỉnh Quy hoạch năng lượng quốc gia để làm cơ sở tổ chức triển khai thực hiện. Đồng thời, rà soát, đồng bộ hóa các luật liên quan nhằm loại bỏ xung đột, chồng chéo, giảm thiểu rủi ro pháp lý cho nhà đầu tư.
Ông Huân đề xuất sớm sửa đổi Luật Điện lực, xác lập thị trường bán buôn, bán lẻ cạnh tranh đúng nghĩa; khuyến khích nhiều thành phần kinh tế tham gia vào cả ba khâu: phát điện, truyền tải và phân phối; tăng tính độc lập của cơ quan điều tiết; hoàn thiện cơ chế giá theo tín hiệu thị trường; phát triển hệ thống giao dịch điện tử theo thời gian thực, ứng dụng trí tuệ nhân tạo. Đồng thời, để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào các dự án năng lượng sạch, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ thông qua tín dụng xanh, ưu đãi thuế, cơ chế PPP minh bạch.
“Muốn thu hút nhà đầu tư tư nhân trong và ngoài nước tham gia sâu rộng hơn vào thị trường năng lượng, đòi hỏi phải có môi trường đầu tư ổn định, chính sách nhất quán, cơ chế chia sẻ rủi ro hợp lý và khả năng tiếp cận công bằng các nguồn lực như: đất đai, vốn, hạ tầng và thông tin thị trường”, ông Huân nói.
